بازبینی برنامه های بنیاد ملّی نخبگان به منظور «نخبه شناسی»، «نخبه پروری»، «نخبه‌گزینی» و «نخبه‌گماری» و به تبع آن تغییر آیین‌نامه‌ها و حتی شیوه‌نامه حاکی از تغییر نگرش این نهاد حکومتی به موضوع نخبگان است. نخبگانی که قرار است در آینده‌ای نزدیک سکاندار مدیریت تحولات کشور باشند. در ادامه نگاهی کوتاه می‌اندازیم به عملکرد بنیاد ملی نخبگان در یک‌سال اخیر.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد ملی نخبگان؛ هدف بنياد ملی نخبگان، طراحي مسيركامل طي طريق نخبگاني و تمهيد و تجهيز ايستگاه‌هاي نخبگاني است. از اين‌رو سياست بنياد مبتني بر جامعيت برنامه‌هاي «شناسايي آحاد وگروه‌هاي نخبگاني»، «طراحي مسير هدايت در پرتو تعاليم و آداب اسلامي ـ ايراني»، «تمهيد شرايط به‌كارگيري نخبگان در جهت اثرگذاري»، «الگوسازي از نخبگان و سرآمدان» و «پاسداشت مقام آنان در جامعه» است.
مأموریت اصلی بنیاد ملّی نخبگان توسعۀ منابع انسانی برگزيده کشور در جهتی است‌که بتوانند مدیریت تحول کشور را در دست‌گیرند، به همین دلیل برنامههای بنیاد ملّی نخبگان به منظور «نخبه شناسی»، «نخبه پروری»، «نخبه‌گزینی» و «نخبه‌گماری» بازبيني شده است. از جمله وظايف بنياد ملّي نخبگان، سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي براي «پشتيباني مادّي و معنوي از نخبگان‌كشور»، «شناسايي، هدايت و حمايت نخبگان به منظور ارتقاي توليد علم دركشور»، «كشف، جذب و پرورش استعدادها و حمايت از شخصيت‌هاي جامع‌الشرايط علمي»، «حمايت از نخبگان براي انجام فعاليت‌هاي تحقيقاتي وكارآفريني» است.
در بدو استقرار دولت جدید، بنياد نقش اصلي خود را در اعطاي‌كمك‌هزينه تحصيلي به برگزيدگان كنكور و المپيادها و نيز مخترعان مي‌دانست. حسب تصويب سند راهبردي كشور در امور نخبگان در شوراي عالي انقلاب فرهنگي و تأكيد مقام‌معظم رهبري و مقام‌عالي رياست جمهوري، بنياد ملّي نخبگان بازنگري در مقررات و نيز فرايندهاي كاري خود را از بدو تشكيل دولت يازدهم در دستوركار قرار داد و تلاش کرد مسير توانمندسازي و هدايت مستعدان‌برتر و نخبگان را براي تبديل شدن به نقطه اتكاي ملّي همواركند.
یکی از مهمترین توفیقهای بنیاد ملّی نخبگان طی دو‌سال‌گذشته، تغيير بينش و چرخش در رویکردهای اجرایی در زمينه شناسايي اجتماعات نخبگاني و چگونگي پشتيباني از آنان بوده است، به همین دلیل شناسایی و هدایت اجتماعهای نخبگانی عرصههای مختلف درمسیر تأثیرگذاری با این نگرش که ارزش نخبه نه صرفاً به هوش و استعداد او بلکه به تأثیرگذاری و نقشآفرینیِ او در عرصۀ ملّی بستگی دارد، در دستور کار قرار گرفت.
برای تحقق این هدف می‌بایست چند رویکرد اصلی مورد توجه قرار می‌گرفت. گام نخست توجه به تنوع عرصههای فعالیت نخبگانی (و نه فقط علم) است. از سوی دیگر بنیاد تلاش کرد با پرهیز از برچسبزنی به اجتماعات نخبگانی، یکی از آفتهای جدّی در این حوزه را از بین ببرد و نظریه «توانمندیبرتر، مسؤولیت بیشتر» و «خدمت بیشتر، ارزش والاتر» را در اجتماع نخبگانی نهادینه کند.
یکی از نکات مهم در برنامهریزیهای بنیاد ملّی، توجه به نقش حاکمیتی این نهاد از یک‌سو و لزوم همکاری و هماهنگی با دستگاههای ذیربط ملّی از سوی دیگر است به همین دلیل این نهاد تلاش برای همافزایی میان دستگاهی را در اولویت کاری خود قرار داد و تلاش کرد تا اولاً نقش خود را به عنوان نهادی «سیاستگذار، راهبر و ناظر» در سطح ملّی ارتقا دهد و از «تصدّی‌گری» در امور اجرایی بپرهیزد و ثانیاً در طراحی برنامه های ملّی، از توانمندی سایر دستگاه ها (مانند: وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم، وزرات بهداشت، دانشگاهها، بهره مند شود.
مسئله اول در حوزه نخبگانی؛ ضعف نظام شناسايي برگزيدگان درحوزه‌هاي مختلف بود
که استقرار نظام شناسايي اجتماعات نخبگاني از طريق تنوع‌بخشي در تعريف سطوح، حوزه‌هاي فعاليت‌هاي نخبگاني و روش‌هاي شناسايي آنان و همچنین بازنگري و بازتعريف ضوابط و مقررات مربوط به فرايندهاي شناسايي، جذب و پشتيباني از اجتماع‌هاي نخبگاني در دستگاه‌ها مسؤول تا حد قابل قبولی برطرف شد.
شناسايي و پشتيباني از دانش‌آموزان در قالب اجرای طرح شهاب (شناسایی و هدایت استعدادهای برتر) در هشت حوزه استعدادی (استعداد اجتماعی، استعداد کلامی، استعداد علوم، استعداد حرکتی، استعداد ریاضی، استعداد هنری، استعداد فرهنگ دینی، استعداد فضایی)، توجه به تفاوتهای فردی و با رعایت اصل عدالت آموزشی و تربیتی در تمامي استان‌هاي كشور و همچنین توجه به ارتقاي سطح کيفي آموزش‌هاي مدرسه‌اي (در همه دوره‌هاي تحصيلي) به منظور پرورش خلاقيت، مهارت حل مسأله، آداب و مهارت‌هاي زندگي در دانش‌آموزان اقدام مهم بنیاد ملی نخبگان در حوزه دانش‌آموزی است.
دانشجویان گروهی دیگر از جامعه هدف بنیاد ملی نخبگان بودند که در این حوزه آيين‌نامه «اعطاي جايزه‌هاي تحصيلي به دانشجويان صاحب استعداد برتر» به منظور هدايت هدفمند دانشجويان صاحب استعداد برتر در دانشگاهها، پژوهشگاه‌ها و مراكز فنّاوري‌كشور و پشتيباني از فعاليت‌هاي نخبگاني آنان به تصويب و اجرا رسيد..
بر اساس آيين‌نامه مذكور، بنياد هرساله به تعدادي از دانشجويان صاحب استعداد برتر در صورت‌كسب امتياز از فعاليت‌هاي نخبگاني خود در مقاطع مختلف تحصيلي، جايزه‌هايي را در چهار دسته «آموزش»، «پژوهش»، «فنّاوري» و «فرهنگ» در سه مقطع «كارشناسي»، «كارشناسي ارشد» و «دكتري تخصصي» به برگزيدگان دانشگاهي اعطا مي‌كند.
بر اساس مقررات جديد، جايزه‌هاي تحصيلي شامل «اعتبار توان‌مندي آموزشي»، «اعتبار ارتباطات علمي»، «اعتبار آموزش‌ياري/ پژوهش‌ياري/ فن‌ياري»، «اعتبار اجراي پايان‌نامه/ رساله»، «اعتبار توان‌مندي‌كارآفريني»، «اعتبار راتبه دانشجويي»، «هديه ازدواج»، «وديعه اجاره مسكن» و «اعتبار برنامه‌ها و سفرهاي زيارتي وگردش‌گري» است كه هرساله به برترين دانشجويان دانشگاهها اختصاص مي‌يابد.
افزايش تعداد مشمولان جايزه‌هاي تحصيلي به ويژه در دوره‌هاي تحصيلات تكميلي، تخصيص ظرفيت به دانشگاه‌هاي سراسركشور، ارائه خدمات موردنياز براي انجام فعاليت‌هاي فردي وگروهي، توسعه هسته‌هاي فعال دانشجويي، رصد رفتار و فعاليت‌هاي نخبگاني دانشجويان و همچنین ترویج فرهنگ کار و تلاش به جای ایجاد توقع ازجمله مهمترین رویکردهای آیین‌نامه مذکور است.
یکی از گروه‌هایی که همواره باید مورد توجه نظام نخبگانی قرار بگیرند، فارغ‌التحصیلان دانشگاهی هستند. آيين‌نامه «شناسایی و پشتیبانی از دانشآموختگان برتر دانشگاهی» در همین راستا با هدف ایجاد چارچوبی برای شناسایی برترین دانش‌آموختگانِ دانشگاهي و ایجاد تمهیدات لازم برای هدایت و به‌کارگیری آنان در اجتماع تخصصی مرتبط با دو محور «هدايت و تواناسازي» و «اشتغال واثرگذاری»، به تصويب رسید و اجرایی شد.
بر اساس آيين‌نامه مذكور، دانشآموختگان برترِ دانشگاهها مشمول تسهيلات مختلفي مشتمل بر استفاده از تسهيلات نظام‌وظيفه تخصصي، جايزه پسادكتري شهيد چمران، جذب در مؤسسه‌هاي علمي، جذب در نهادهاي فنّاورانه، جذب در دستگاه‌هاي اجرايي و نيز تسهيلات فرهنگي مي‌شوند.
«هدايت و تواناسازي» و «اشتغال و اثرگذاري» دانشآموختگان برتر در اجتماع تخصصي، حمايت از دانشگاهها، پژوهشگاه‌ها و مراكز علمي براي استمرار نقش تربيتي خود براي دانشآموختگان، پررنگ كردن مجموعه فعاليت‌هاي نخبگانی دانشآموختگان دانشگاهي، استفاده بهينه از فرصت «خدمت نظام‌وظيفه» صاحبان استعداد برتر و نخبگان به منظور تمركز بر حل مسائل اصلي دستگاه‌هاي مختلف با همكاري ستادكل نيروهاي مسلّح مهمترین خروجی‌های نگاه جدید بنیاد ملی نخبگان است.
یکی از جوامع مهم نخبگانی کشور اساتید دانشگاهی هستند. بنیاد در دور جدید این قشر را نیز مورد توجه قرار داده است و آيين‌نامه «شناسايي و پشتیبانی از اعضاي هيئت‌علمي برگزيده دانشگاهي» به منظور شناسايي و حمایت از اعضای هیئت‌علمی تلاش‌گر دانشگاهها، مؤسسات آموزشي عالی و پژوهشي و فنّاورانۀكشوربه تصويب رسيد که البته از ابتدای سال 1395 اجرایی می‌شود.
بر اساس آيين‌نامه مذكور، بنیاد سالانه از میان اعضاي هيئت‌علمي مؤسسههای علمی‌كشور در دو سطح «منطقهای» و «ملّی» و با در نظرگرفتن فعالیتهای نخبگانی آنان در زمینههای «آموزش»، «پژوهش»، «فنّاوری»، «فرهنگ و خدمت»، تعدادی را به عنوان «استاد سرآمد» و تعدادي را به عنوان «استاد شامخ» شناسایی مي‌كند و ضمن تكريم از آنان، از فعالیتهای نخبگاني آنها پشتیبانی میکند.
بر اساس آيين‌نامه مذكور، «كرسي آموزش»، «كرسي پژوهش»، «كرسي فنّاوري و نوآوري»، «كرسي فرهنگ و خدمت» و «كرسي استاد شامخ (جايزه علامه‌طباطبايي)» به برگزيدگان اعطا خواهد شد.
آيين‌نامه «شناسايي و پشتيباني از برگزيدگان قرآني‌كشور» دیگر آیین‌نامه بنیاد ملی نخبگان بود که با هدف شناسايي اجتماعات نخبگاني در زمينه‌هاي مرتبط باگفتمان قرآني شامل: حفظ، قرائت، تفسير، تربيت منابع انساني، آموزش، پژوهش، تبليغ، فرهنگ‌سازي و ترويج قرآن و معارف اهل بيت عليهم‌السّلام خردادماه سال 94 به تصويب رسيد. اين آيين‌نامه‌كه به منظور ترويج فرهنگ انس با قرآن، معارف عترت عليهم‌السلام و اصول و ارزش‌هاي انقلاب اسلامي در بين اجتماع نخبگاني تدوين شده است، در مرحله اجرايي شدن قرار دارد.
آيين‌نامه «شناسايي و پشتيباني از برگزيدگان ادبي‌كشور» دیگر اقدامی بود که با هدف شناسايي اجتماعات نخبگاني در هر يك از حوزه‌هاي ادبي شامل: شعر، داستان و تخصص‌هاي زباني و ادبي (از جمله: نويسندگي، ويرايش، آموزش زبان فارسي، ترجمه، زبان‌شناسي و پژوهش زباني‌وادبي) به تصويب رسيد. بر اين اساس بنياد تلاش دارد تا با بهره‌مندي از توان دستگاه‌هاي تخصصي مانند: «فرهنگستان زبان و ادب فارسي»، «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي» و «سازمان تبليغات اسلامي» و صاحب‌نظران حوزه ادبي، برگزيدگان را در هر يك از حوزه‌هاي ادبي در دو رده «مستعد برتر ادبي» و «سرآمد ادبي» شناسايي‌كند و به منظور تسهيلِ مسير فعاليت‌هاي نخبگاني آنان، تسهيلاتي را منظور زمينه‌سازي براي «رشد مستعدان برتر ادبي» و «اثرگذاري و الگوسازي از سرآمدان ادبي» اعطا کند.
شناسایی و پشتیبانی از برگزیدگان حوزوی کشور دیگر رسالت بنیاد ملی نخبگان است که به دلیل دستیابی به آن آيين‌نامه «شناسايي و پشتيباني از برگزيدگان حوزوي‌كشور» به منظور شناسايي اجتماعات نخبگاني در حوزه‌هاي علميه كشور و با در نظرگرفتن فعاليت‌هاي نخبگاني آنان در ساحت‌هاي پنج‌گانه «آموزش»، «پژوهش»، «اخلاق‌وتربيت»، «تبليغ و امور فرهنگي» و «مديريت» به تصويب هيئت‌امنا رسيد.
آيين‌نامه «شناسايي و پشتيباني از برگزيدگان هنری‌كشور» نیز با هدف شناسايي اجتماعات نخبگاني در در‌گروه‌هاي هشت‌گانه هنري شامل: هنرهای نمایشی، تجسمی، سینمایی، موسیقی، سنتی، صنایع دستی، معماری و شهرسازی و هنرهای چندرسانه‌ای تصويب رسيده است و از ابتداي سال 1395 نیز اجرايي خواهد شد.
فقدان زيرساخت‌هاي پژوهشي مرتبط با نظام نخبگاني مسئله دیگری بود که بنیاد ملی نخبگان با آن دست به گریبان بود که با رویکرد توسعه زيرساخت‌هاي پژوهشي و اطلاع‌رساني نخبگان و همچنین ايجاد و ساماندهي زيرساخت‌هاي پژوهشي به منظور تسهيل دسترسي آحاد اجتماع نخبگاني به دستاوردهاي مطالعاتي و پژوهشي کشور تلاش شد بخش زیادی از آن رفع شود.
پشتيباني از پايان‌نامه‌هاي دانشجويان در مقاطع تحصيلات تكميلي، ايجاد مرکز اطلاعات و پایش فعالیتهای نخبگانی و راه‌اندازي سامانه همگام ازجمله اقدامات این حوزه بود. علاوه بر آن برنامه‌ريزي براي ايجاد درگاه جامع هدف دستیابی به محیطی یکپارچه و جامع برای دسترسی به اطلاعات بنیاد با توجه به سطوح کاربری مختلف (متقاضیان،کارشناسان و مدیران)، تجمیع همۀ وبگاه‌های موجود، چه در سطح بنیاد ملّی و چه در سطح بنیادهای استانی است. با طراحی و پیاده‌سازی این درگاه، هر یک از وبگاه‌های استانی حکم «زیردرگاهی» از درگاه اصلی را خواهند داشت.
فقدان زيرساخت‌هاي ظهور و بروز خلاقیتهای نخبگان در عرصۀ اقتصاد دانش بنیان نیز از مشکلات اساسی پیشروی بنیاد ملی نخبگان بود که تلاش شد با توجه به نقشآفرینی نخبگان در اقتصاد دانشبنیانو همچنین برنامه‌ریزی‌کوتاه و بلندمدت برای توانمندسازی افراد وگروه‌هاي نخبه دارای توانمندی تولید محصولات و خدمات رقابتی وكيفي داخلی در حوزه‌هایی‌که نیازکشور از محصولات خارجی تأمین می‌شود، این معضل نیز رفع شود. آيين‌نامه «شناسايي و پشتيباني از اختراع‌هاي برگزيده» دیگر اقدام در این بخش بود که با هدف توانمندسازي اختراع‌هاي برگزيده به منظور رسيدن به محصولي دانش‌بنيان، ايجاد بازار براي آنها و تكميل چرخه ملّي نوآوري و تبديل دارايي‌هاي فكري به ثروت نیز به تصويب هيئت‌امناي بنياد رسید.
بر اساس آيين‌نامه مذكور، بنياد هرساله تعدادي از اختراع‌هاي عرضه شده را در سه سطح شناسايي و به منظور هدايت آنها، تسهیلات توانمندساز در قالب «جايزه نقدي» و «تسهيلات توانمندسازي» براي تحقق مواردي نظير ثبت بين‌المللي اختراع، تأسیس شرکت دانش بنیان (نوپا)، آشنايي با فرايند سرمايه‌يابي و بازاريابي، تسهيل فرايند نمونه‌سازي (نيمه صنعتي) و شركت در نمايشگاه‌هاي داخلي و بين‌المللي اعطا مي‌كند.
برگزاري 10 دوره جشنواره «منطقه‌اي رويش»، بررسي بيش از 12000 اختراع در سراسركشور و شناسايي 220 طرح برگزيده براي تواناسازي صاحبان آنها از مهمترین نتایج اجراي ضوابط بنياد در اين زمينه است. علاوه بر اين همكاري با نهادهاي تخصصي (مانند پارك فنّاوري پرديس) به منظور هدفمندكردن فرايند پشتيباني از صاحبان طرح و همچنين تخصيص بهينه منابع بنياد به طرح‌هاي داراي قابليت براي ورود به بازار از طريق طي مسيرِ طراحي‌شده، از جمله نتايج اجراي مقررات مربوطه در بنياد است.
اما شاید بتوان ضعف نظام شناسايي برگزيدگان در جشنواره‌ها و رقابت‌هاي نخبگاني را از مسائل مهم در حوزه نخبگانی دانست که تلاش شد با توسعه و تنوع‌بخشي به جشنواره‌ها و رقابت‌ها در زمينه‌ها و سطوح مختلف و همچنین طراحي شاخص‌ها و معيارهاي لازم براي اعتباردهي، اعتبارسنجي و رتبه‌بندي جشنواره‌ها و رقابت‌هاي نخبگاني تا حد زیادی این مسئله نیز رفع شود. تصویب آییننامۀ «شناسایی رويدادهاي نخبگاني و پشتیبانی از برگزيدگان آنها» با هدف شناسايي جشنواره‌ها، مسابقه‌ها و المپيادهاي رقابتي و پشتيباني از برگزيدگان آنها یکی از اقدامات این حوزه بود.
بر اساس آيين‌نامه مذكور، بنياد هر ساله برگزيدگان هر رويداد را متناسب با موضوع رويداد و سطح آن پشتيباني مي‌كند. چنانچه نتيجه رويداد نخبگاني،گزينش طرح يا فعاليت نخبگانيِ خاصي باشد، پشتيباني از آن با هدف «توسعه طرح برگزيده» و در قالب تسهيلات توانمندسازي تجاري يا تسهيلات توسعه علمي و فنّاورانه صورت مي‌پذيرد. چنانچه نتيجه رويداد نخبگاني، انتخاب فردي خاص بر اساس فعاليت‌هاي نخبگانيِ وي باشد، پشتيباني از طريق اعطاي تسهيلات «توانمندسازي و تأثيرگذاري فرد برگزيده» صورت مي پذيرد. شناسايي و پشتيباني از برگزيدگان جشنواره‌هاي «بين‌المللي فارابي»، «بين‌المللي خوارزمي»، «علوم پزشكي رازي» و «جوان خوارزمي» در طی چند سال گذشته از مهمترین نتایج اجراي ضوابط بنياد در اين زمينه است. بر اساس آيين‌نامه جديد، علاوه بر شناسايي و پشتيباني برگزيدگان رخدادهاي رقابتي، بنياد از برگزاري رويدادها نيز پشتيباني خواهدكرد.
گزارش عملکرد بنیاد ملی نخبگان 94-1393/بخش اول