دانش خوارزمي که هم‌چون موج سرکشي از جيحون برخاسته بود و دجله را درنورديده بود، هفت اقليم را سيراب کرد و نام بلندش بر تارک علم دنيا جاودانه شد.

پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد ملی نخبگان: موسي خوارزمي کنار دجله نشسته بود و به موج برداشتن آب نگاه مي‌کرد. به جواني‌اش مي‌انديشيد که در اوان 20 سالگي به مرو (پايتخت خراسان در آن زمان) رفته و به دربار مامون عباسي راه يافته بود و سپس به همراهي او عازم بغداد گشته بود.  او که زاده خوارزم بود، سرزميني که به‌عنوان مهد قوم آريايي (ايران ويج ) شناخته مي‌شود، سال‌ها بود که زادگاه باستاني‌اش را ترک کرده و ساکن بغداد بود، نه به خاطر اين‌که شهر تازه‌ساخت بغداد که توسط منصور عباسي پي افکنده شده بود، در آبادي و رونق زبانزد بود و مهد قصه‌هاي هزار و يک شب،  بلکه همه اين‌ها به خاطر «بيت‌الحکمه» بود.

«بيت‌الحكمه» يا «خزانه‌الحكمه» بنياد علمي معروفي بود كه در دوره‌ هارون‌الرشيد به تقليد از دارالعـلم جندي شاپور (در دوره ساساني) در بغداد تاسيس شده و در زمان مامون در نهايت كمال خود بود.

در اين مرکز به بررسي و ترجمه آثار يوناني و بابلي و هندي و ايراني و فرهنگ‌هاي ديگر پرداخته مي‌شد و با گنجينه چندين هزار جلدي‌اش از کتب گوناگون، در آن زمان آرزوي هر دانشمند و دانش‌پژوهي بود. مرد از شهرش کاث در کناره جيحون، پرآب‌ترين رود آسياي ميانه، دل کنده بود تا تشنگي‌اش را با چشمه‌هاي دانش جاري در بيت‌الحکمه فرونشاند.

 1  عصر خوارزمی

عصر خوارزمي دوران رنسانس فرهنگي اسلام است. در اين دوران در بغداد کار پزشکي در دست يهوديان و مسيحيان بود که اغلب از جندي شاپور آمده بودند و دفتر و ديوان در دست ايرانيان که از حکومت بني‌عباس حمايت مي‌کردند. با توجه به کارخانه توليد کاغذي که به فرمان يحيي برمکي وزير ايراني ‌هارون‌الرشيد در بغداد ساخته شده بود، دانشمندان و دانش‌پژوهان به سهولت به نوشتن و ترجمه آثار مي‌پرداختند و مطابق حديث پيامبر که فرموده «علم را به وسيله نوشتن دربند کنيد»، به ماندگاري آثار مبادرت مي‌کردند. خوارزمي در بغداد  مدت زماني رياست رصدخانه شماسيه، اولين رصدخانه اسلامي، را برعهده داشت. هم‌چنين  از او به‌عنوان کسي که به تمام قسمت‌هاي «بيت‌الحکمه» دسترسي داشته نيز نام برده‌اند. از سال تولد و مرگ خوارزمي تاريخ دقيقي در دست نيست.

آن‌قدر مي‌دانيم که اندکي پيش از به خلافت رسيدن‌ هارون‌الرشيد چشم به جهان گشود، در دوره مامون به دربار راه يافت و پس از مامون، دوره معتصم، واثق و متوکل را نيز به چشم ديد. درباره دين او نيز در برخي منابع در انتهاي نام خوارزمي کلمه مجوسي را آورده‌اند. مجوس در آن زمان براي کساني به کار مي‌رفت که يا خودشان به دين زرتشت بودند يا روزگاري نياکانشان مذهب زرتشتي داشتند. با توجه به مقدمه‌اي که خوارزمي در ابتداي کتاب «جبر و مقابله» آورده و در آن بر محمد(ص) و خاندانش درود فرستاده، به‌روشني مشخص است که او بر دين اسلام بوده است. در زمان عباسيان هنوز مردم بسياري در ايران به آيين زرتشت بودند، چون اسلام به تساهل با اديان ديگر سفارش داشت. با وجود سهل‌گيري به اديان ديگر و رنسانس فرهنگي، در زمان مامون برنامه‌اي به نام  «مـِحنـَه» يا تفتيش عقايد به وجود آمد که تا 15 سال ادامه داشت.

 2  عالم اخترشناس

با توجه به رواج ترجمه کتاب‌هاي زبان‌هاي ديگر به عربي، در زمان منصور عباسي، اخترشناسي هندي کتابي را به نام  «براهماسيدهانتا» (کتابي در علم هيئت و نجوم)  به بغداد آورد که نسخه‌اي به زبان سانسکريت بود. ابراهيم فزاري آن را با نام زيج «سِندِ هند» ترجمه کرد. زيج که از واژه فارسي زيگ گرفته شده، به معناي مجموعه‌اي از جداول اخترشناسي است. خوارزمي بر اساس «سند هند» اقدام به تنظيم زيج کرد. زيج خوارزمي از لحاظ تاريخ رياضيات و نجوم بسيار مهم است، زيرا نخستين کتاب در دوره اسلامي است که اصطلاح «جيب» (سينوس)  در آن به کار رفته است و نيز نخستين اثر اخترشناسي به عربي است که به صورت کامل بر جاي مانده است. او در اين زيج از اخترشناسي بطلميوس، زيج شهرياران مربوط به دوره ساسانيان و نيز دانش نجوم هندي بهره گرفته و علوم يوناني و ايراني و هندي را با هم تلفيق کرده است.

 3  عالم جغرافیا

با توجه به کشورگشايي‌هاي مسلمانان و نيز اهميت تعيين موقعيت جغرافيايي هر مکان نسبت به مکه، علم جغرافيا و نقشه‌کشي بسيار مورد توجه حاکمان مسلمان بود.

آغاز نقشه‌نگاري اسلامي به دوره مامون بازمي‌گردد. دانشمندان زيادي به ترسيم نقشه پرداختند، اما اساس علم جغرافياي اسلامي با کتاب «صوره الارض» خوارزمي آغاز مي‌شود. امروزه دو نقشه در جهان به نقشه‌هاي ماموني معروف‌اند که يکي متعلق به خوارزمي است (خوارزمي به دستور مامون اطلسي از نقشه‌هاي آسمان و زمين فراهم كرد) و ديگري متعلق به اسحاق کندي از معاصران خوارزمي که او را به‌عنوان نخستين فيلسوف بزرگ جهان اسلام و نيز نخستين مسلماني که بحث‌هاي علمي درباره موسيقي دارد، مي‌شناسند.

«صوره الارض» ترجمه لفظ به لفظ واژه جغرافي در زبان يوناني از جئوس به معني زمين و گرافوس به معني تصوير يا نگاشتن است. در اين کتاب خشکي‌هاي زمين بر پايه هفت اقليم و به شيوه ايراني دسته‌بندي شده‌اند. بعد از خوارزمي جغرافي‌دانان ديگري نيز از جغرافياي هفت اقليمي پيروي کردند و البته در بيشتر اين کتاب‌ها بخش چشم‌گيري به معرفي اقليم چهارم يا ايران‌زمين اختصاص داشت. قابل ذکر است که ايران‌، اقليم مرکزي است و عدد چهار، عدد مياني در ميان اعداد از يک تا هفت است.

 4  عالم تاریخ نگار

کتاب «التاريخ» خوارزمي روايت طالع‌بينانه تاريخ است. از اين کتاب نسخه‌اي در دست نيست، اما ارجاعات فراواني در کتاب‌هاي ديگر به اين کتاب مي‌بينيم. در اين کتاب کوشش شده بود تا ثابت شود تاريخ از پيش‌بيني‌هاي طالع‌بيني پيروي مي‌کند. بر پايه برخي از گزارش‌ها، خوارزمي در اين کتاب زمان دقيق ولادت حضرت محمد(ص) را با زايچه‌اي (زايچه، جدولي است که در آن درجات قرار گرفتن سيارات و ماه و خورشيد در صور فلکي مختلف و نيز ديگر عوامل آسماني و فلکي را هنگام زاده شدن يک فرد ثبت مي‌کنند) که از زندگي ايشان فراهم کرده بود، محاسبه کرده بود.

از ديگر آثار خوارزمي مي‌توان به «استخراج تاريخ اليهود» (درباره تقويم يهودي) اشاره کرد. تقويم يهودي، هم برپايه چرخه خورشيد و هم چرخه ماه تنظيم شده است. در اين رساله که موضوعش گاه‌شماري يهودي است، دوره كبيسه 19 ساله اين تقويم بيان شده و فاصله ميان مبدأ تاريخ يهودي (آفرينش آدم) و مبدأ تاريخ سلوكي محاسبه شده است. هم‌چنين قوانيني براي محاسبه طول جغرافيايي خورشيد و ماه بر پايه اين تقويم ارائه شده است.
با دقت در نام اين اثر متوجه مي‌شويم که او هم از وجه منجم بودن و هم جغرافي‌داني و مورخ بودنش در تنظيم اين مقاله استفاده کرده است.

 2  پدر علم جبر

خوارزمي رياضي‌داني برجسته بود که با نوشتن کتاب «الجبر و المقابله» شاخه جديدي را در رياضيات باز کرد.  اين کتاب نخستين نوشته دوره اسلامي در مورد جبر است. شيخ بهايي در تعريف جبر و مقابله گفته است: «قسمتي از معادله را که شامل مقدار منفي است، نمي‌توان حذف کرد و به طرف ديگر معادله افزود؛ اين عمل را جبر مي‌گويند. جمله‌هاي مشابه را مي‌توان از دو طرف معادله حذف کرد و اين عمل مقابله است.»
خوارزمي هدفش از نوشتن اين کتاب را ساده‌سازي روش‌هاي محاسبه معمولي عنوان مي‌کند که در زندگي روزمره به کار مي‌آيد؛ مسائل محاسباتي مانند ارث، داد و ستد و تعيين مساحت زمين‌ها.

اين کتاب حل آناليزي معادلات درجه اول و دوم را در بردارد و به جنبه کاربردي رياضي مي‌پردازد. واژه متداول جبر که در زبان‌هاي اروپايي به صورتAlgebra  آمده، از عنوان کتاب «الجبر و المقابله» گرفته شده است. هم‌چنين خوارزمي در اين کتاب از کلمه «شيء» به مفهوم چيز نامعلوم استفاده مي‌کند. هنگام ترجمه کتاب‌هاي مسلمانان در اسپانيا، کلمه عربي «شيء» با تلفظ xei به نگارش درآمد و پس از آن‌که نوشتن معادلات به صورت نمادگذاري معمول شد، اروپاييان «x» را که حرف اول آن واژه است، به جاي مجهول درجه اول برگزيدند. 

 6  معرفی‌کننده اعداد  به جهان

خوارزمي در  رساله «الجمع و التفريق بحساب الهند» (روش هنديان براي جمع و تفريق)، به معرفي عددهاي هندي و دستگاه ارزش مکاني هندي‌ها مي‌پردازد. اين نخستين كتاب دوره اسلامي درباره حساب با ارقام هندي است.

هنديان رقم‌هاي 1 تا 9 و 0 (صفر) را پديد آوردند و دستگاه ارزش مکاني «ده‌دهي» را بنيان‌گذاري کردند. دانشمندان مسلمان آرام‌آرام به ارقام هندي اقبال نشان دادند و روي آوردن اروپاييان به اين شيوه عددنويسي زمان بيشتري طول کشيد. تا قبل از آن اروپاييان از عددنويسي رومي استفاده مي‌کردند و در زبان عربي و فارسي اعداد را با حروف مي‌نوشتند.

از اهميت نقش خوارزمي در تاريخ رياضيات جهان همين بس که ترجمه رساله خوارزمي با عنوان Algoritmi de numero indorum (ارقام هندي خوارزمي) سبب شد تا سده‌ 18 ميلادي «روش محاسبه با ارقام هندي» به واسطه تلفظ نام خوارزمي در زبان لاتين «الگوريتم» ناميده شود.  امروزه الگوريتم اصطلاحي است براي روش حل مسائل رياضي با مجموعه‌اي از مراحل دقيق، ضمن اين‌که الگوريتم‌ها در برنامه‌نويسي رايانه‌اي نيز نقشي تعيين‌کننده دارند، تا جايي که لئوناردو فيبوناچي نخستين رياضي‌دان بزرگ اروپا در قرن سيزدهم  و کاشف سري اعداد فيبوناچي، رساله خود به نام «كتاب حساب» را بر پايه اين اثر خوارزمي تاليف كرد.

به اين ترتيب دانش خوارزمي که هم‌چون موج سرکشي از جيحون برخاسته بود و دجله را درنورديده بود، هفت اقليم را سيراب کرد و نام بلندش بر تارک علم دنيا جاودانه شد.  

منبع: «ماهنامه سرآمد»